Huiveren zonder voor je leven te hoeven vrezen
Jonge Harten werkt ook dit jaar weer met twee centrale gasten: theatermakers die meedenken met de programmering en hier hun stempel op drukken. Tijdens het festival laten ze (nieuw) eigen werk zien, of aanverwant werk van andere relevante makers. Dit jaar zijn onze gasten Alexandra Broeder en Mohamed Yusuf Boss. In aanloop naar de komende editie van Jonge Harten spraken we alvast met ze over hun werk en ons festival. Wat kenmerkt hun werk? Hoe vinden ze het om met jongeren te werken? En natuurlijk: wat zijn ze van plan, straks in Groningen?
Huiveren zonder voor je leven te hoeven vrezen
Met haar meest recente voorstelling The Gift maakte Alexandra Broeder theater over doodsverlangen, doodsangst en het feit dat het leven niet voor iedereen een geschenk is. Ook als centrale gast van Jonge Harten 2022 zoekt ze de kwetsbaarheid op. ‘Eigenlijk draait bij mij alles om ontvankelijkheid.’
Natuurlijk is het niet toevallig dat het duistere altijd een rol speelt in het werk van theatermaker Alexandra Broeder. Liefst op een unheimische, prikkelende manier, zoals kinderen zich in horrorfilms ontpoppen tot wezens met donkere kanten en obscure krachten. ‘Omdat ze zich niet gedragen zoals je van ze verwacht, toornen ze aan je gevoel van houvast, aan het beeld dat je van ze hebt en waar je zo graag in wilt geloven’, zegt Broeder.
Wankelen
Het is wat haar aanspreekt in werken met kinderen en jongeren; dat ze volwassenen, door te spelen met verwachtingen, aan het wankelen brengen. Een spiegel voorhouden. Ze aanspreken op hun mens-zijn. Neem Sweet dreams, Broeders voorstelling die plaatsvond in een bos in de nacht, waarbij kinderen zo lang als de voorstelling duurde over het publiek waakten. ‘Aan zo’n ervaring moet je je echt overgeven. Op zulke momenten ben je even helemaal overgeleverd aan jezelf.’
Hoe doe je dat eigenlijk, op een goede manier mens-zijn? En: durf je ja te zeggen tegen het leven, zonder de controle te willen behouden? Of, in het geval van de 22-jarige Anouk van Kampen, die centraal staat The Gift: wat doe je als je sterk voelt dat het leven niet voor jou bedoeld is, dat het te zwaar is om te dragen?
Maatschappelijk probleem
Zomaar wat vragen die een rol spelen in Broeders werk. Anouk ontmoette ze in een psychiatrische instelling, waar Broeder in 2017 veel tijd doorbracht voor een project in samenwerking met het Amsterdamse theater Frascati. ‘Er verblijven daar mensen wier verhaal niet altijd wordt gehoord’, zegt ze. Zo ook Anouk, die zich afgelopen najaar meldde bij het Expertisecentrum Euthanasie.
Broeder: ‘Haar verhaal raakte me op zo veel vlakken. Als mens maar ook als kunstenaar. Niet kunnen praten over je doodsverlangen raakt aan een maatschappelijk probleem, namelijk hoe wij omgaan met leven, dood en lijden. Dat wilde ik graag onderzoeken, samen met Anouk.’
Ruimte en erkenning
Zo ontstond The Gift, een soloperformance waarin Anouk haar publiek meeneemt in haar universum; een wereld van uitzichtloos psychisch lijden en waarin haar doodsverlangen niet wordt gehoord of erkend – hooguit als iets is waar ze vanaf geholpen moet worden. Het podium gaf haar de ruimte om te vertellen en het publiek om, in eerste instantie, alleen te luisteren.
Om te reflecteren op de vragen die de voorstelling oproept, nodigde Broeder elke avond een deskundige uit voor een nagesprek, zoals een psychiater van het Expertisecentrum, een hoogleraar Kinder- en Jeugdpsychiatrie & Psychosociale Zorg en een promovendus die onderzoek heeft gedaan naar psychisch lijden en euthanasie. Ook konden bezoekers voorafgaand aan de performance meedoen aan een ritueel, geleid door pastor Arjan Broers, waarin het draaide om de vraag: is het leven van jou of ben jij van het leven?
Ontwricht
Ook in Groningen haar werk zal draaien om (verhalen van) jongeren voor wie het leven ontwricht en niet vanzelfsprekend is. ‘Veel jongeren hebben depressie- en burn-outklachten. Ze worstelen met zingevingsvraagstukken en het gegeven dat niet alles in het leven maakbaar is. Deze dingen hoop ik te vertalen in theater dat interessant is voor jongvolwassenen.’
Voor het Museum van de Geest in Haarlem maakte Broeder eerder drie geluidsinstallaties, een soort tempels waar je verhalen kon horen van drie jongeren die in behandeling waren bij een ggz-instelling. ‘Deze tempels verbeeldden een soort tussenwereld. De drie jongeren, in de vorm van engelen, nodigden bezoekers uit dit parallelle universum te betreden. Het idee is om die tempels naar Groningen te laten reizen en een programma te maken voor studenten en jonge makers, met workshops, nagesprekken en interventies in de openbare ruimte.’
Stille tocht
Als sluitstuk wil Broeder graag een stille tocht organiseren bij zonsopgang. Een afscheidsprocessie vanaf een (nog te bepalen) markante plek in Groningen die zal eindigen in de Stadsschouwburg. Het idee kwam van pastor Arjan Broers, met wie ze voor Jonge Harten opnieuw samenwerkt. Het ritueel staat ook symbool voor de zielenreis, zoals Broeder het zelf noemt, die ze in haar eigen leven heeft ondergaan. Van het donker naar het licht.
‘Delen van de problematiek van jongeren, herken ik. Ik heb ook met psychische problemen geworsteld. Vandaar mijn fascinatie met het donkere. In mij heeft wel een verschuiving plaatsgevonden, het is mij gelukt mijn schaduwdelen aan te kijken en verbinding te maken met het leven, en met het licht. Maar dat lukt niet iedereen, ook daar gaat mijn werk over.’
Contact houden
Bij het maken van haar voorstellingen zoekt Broeder steeds naar de juiste manier om recht te doen aan iemands verhaal, zonder te voorzichtig te worden en haar eigen kunstenaarschap uit het oog te verliezen. Als het even kan, houdt ze ook na afloop van haar projecten nog contact met de jongeren die eraan deelnamen.
‘Ik ga een artistieke verbinding met ze aan, maar het zijn wel jongeren die kwetsbaar zijn. Dan vind ik het belangrijk om er ook na die tijd voor ze te zijn, waar het nodig en wenselijk is’, zegt Broeder. Haar steun en toeverlaat in het contact met de jongeren is Nikita Oldert, haar vaste assistent. Verder wordt ze in alles bijgestaan door scenograaf Sacha Zwiers, dramaturg Berthe Spoelstra en muzikant Roald van Oosten. Het vijftal werkt samen onder de naam Tijd van de Wolf.
Gekaderd huiveren
Broeder noemt het bijzonder dat ze carte blanche heeft gekregen om zich helemaal op haar eigen manier tot het festival te verhouden. ‘Dat is in het begin ook lastig’, zegt ze, ‘omdat je nog niet weet wat dit concreet betekent. Bij The Gift hebben we een heel programma ontwikkeld rond de voorstelling; alles was onderdeel van een groter universum. Zo willen we het bij Jonge Harten ook doen.’
‘Eigenlijk’, denkt Broeder hardop verder, ‘draait het bij mij altijd om ontvankelijkheid. Durf je je bloot te stellen aan een theaterervaring die gaat over iets wat groter is dan jijzelf? Durf je mee te doen aan een onbekend ritueel, zonder je te bewapenen?
En als er één plek is die zich leent om je over te geven aan het onbekende zonder dat je hoeft te vrezen voor je leven, is het wel een theater. Vanwege de esthetische context kun je daar, vrij vertaald naar filosoof Immanuel Kant, ‘gekaderd huiveren’. Broeder: ‘Voor de meeste mensen levert zo’n ervaring een heel intens gevoel op, dat grenst aan het sublieme.’
Stay with the trouble